پیشینه تاریخی شهر اسفراین

تاریخ و تمدن شهرستان اسفراین بسیار کهن است به طوری که از شواهد مانند محوطه ها ، تپه ها و ابنیه های تاریخی مشخص است این شهر قدمتی بیش از هزاره ششم و پنجم قبل از میلاد را دارد. (اسفرآیین) یا  (اسفراین کنونی) در قدیم شهری کوچک و نفوذ ناپذیر از نواحی نیشابور بوده که در وسط راه گرگان به مشهد (جاده ابریشم قدیم)واقع شده و به سبب سرسبزی و امنیتی که داشته آن را مهرجان هم می خواندند. سرسبزی و خوش آب و هوایی آن طوری است که بسیاری از حکمای قدیم از این شهر به عنوان تفرجگاه خود استفاده می کردند.(نقل شده که اصلآن اِسبارآیین ، (اِسبَر) در فارسی همان سِپَر و (آیین) به معنای عبادت بوده) اسفراین را اسپرآیین یعنی سرزمین سلحشوران و جنگ آوران (سپردار چون آیینه) نیز می گویند که در دوره ی اشکانیان نام آن آستوئن بوده و به عنوان دژ مستحکم پارت ها به شمار می رفته. نام دیگر اسفراین مهرگان است که امروزه آن را اسفراین می خوانند.

تنوع آب و هوایی و  وجود ارتفاعات ، جلگه ها و دشت ها و شرایط اقلیمی گوناگون موجود در شهرستان اسفراین زمینه و بستر مناسبی را برای زیست انسان ها در طول اعصار پیش از تاریخ و تاریخی فراهم کرده است. از جمله محوطه های پیش از تاریخ در دشت اسفراین می توان به تپه های انجیرلی و چهل دختران( هزاره سوم تا دوره تاریخی) و محوطه های پیش از تاریخ و تاریخی توی 1 و 2 (دوره مس و سنگ تا دوران تاریخی و قرن8-4 هجری)اشاره کرد. بیشتر این تپه های باستانی در جلگه و دشت های جنوب غربی اسفراین واقع شده اند که به نوعی ارتباط و مبادلات فرهنگی را در آینده و در پی کاوش های باستان شناختی  می توان بین این محوطه ها و مناطق پیش از تاریخ به دست آورد.در حال حاضر شواهد سفالی  به دست آمده از این محوطه ها  قدمت تاریخی این شهر را نشان می دهد. از جمله آثار دوران تاریخی می توان از تپه های تاریخی کهنه بام ، عمارت و ... نام برد. براساس گفته ی مورخین یکی از اولین خاستگاه های ظهور اشکانیان در شمال شرق ایران( پارت) آستوئن یا استئین بوده است.در ارتفاعات سالوک اسفراین دژی به نام دژ صعلوک واقع شده که به احتمال زیاد استئین یا آستوئن دوران اشکانیان می باشد.

در دوران ساسانیان نیز اسفراین یکی از بخش های مهم ابرشهر: نیشابور بوده که جاده شاهی ابریشم از آن می گذشته است و به نام هایی مانند مهرگان ، مهرجان ، سپهرآئین ، اسپرآئین ، زابرین نامیده می شده است. به احتمال زیاد اسفراین یکی از خاستگاه های آریایی ها بوده و دلیل آن نیز  وجه تسمیه کلمه اسفراین است.

شهرستان اسفراین دارای بیش از 250  آثار تاریخی و مذهبی می باشد که تعدادحدود 120اثر آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.